وعده‌ها و شعارهای انتخاباتی: پیام و دریافت پیام در چرخه انتخاب
محمدرضا یزدانی زازرانی*
آن گونه که علوم رفتاری مدعی اند، تعاملات اجتماعی هر فرد در طول زندگی بر مبنای برداشتی ذهنی از مخاطبان، ساخت می یابد. در بیانی ساده تر، ما آدم ها اگرچه به واسطه نام از یکدیگر یاد می کینم، اما در حقیقت راجع به دیگران یا حتی شخصیت های غیر واقعی، بر اساس ذهنیتی اقدام/ رفتار می کنیم که از خلال ارتباط مستقیم یا تعریف های خوب و بد پیرامون آن ها، بدست آمده اند. درست به همین علت است که معمولاً در ملاقات با شخصیتی که پیش از این چند بار خوبی هایش را شنیده باشیم، ناخودآگاه گارد روانی خود را باز و به سمت او جذب می شویم و یا برعکس.
ابزارهای زمینه ساز این ذهینت برای ما انسان ها طیفی متنوع شامل زبان؛ به عنوان مهم ترین ابزار ارتباطی، نمادها، نگرش ها، ذهنیت های شخصی و حتی مُدهای اجتماعی و … را شامل می شود. بر این اساس پیام ها و شعارهای تبلیغاتی نیز از این کارکرد مستثنی نیستند؛ و بر همین دلیل به مهم ترین رکن دنیای تجارت بدل شده اند. این مسئله در دنیای سیاست و به ویژه در هنگامه انتخاب مقامات اداره کننده جامعه نیز صادق است. به بیان دیگر شعارها، تبلیغات و حتی وعده های انتخاباتی، همگی مواردی هستند که با هدفگیری ذهنیت ها، در پی کسب بیشترین آراء می روند.
در شرایط حاضر که تبلیغات انتخاباتی نامزدهای مجلس نهم در جریان بوده و قرار بر آن است تا شهروندان از خلال آن، به گزینش نمایندگان مطلوب خود اقدام نمایند، پرداختن به بحث شعارهای انتخاباتی فرصتی فراهم می کند تا بار دیگر، و این بار با دقت بیشتر، دست به انتخاب بزنیم.
خوشبختانه این بار تبلیغات دور جدید نامزدهای مجلس شورای اسلامی، با تغییراتی که در شیوه نامه تبلیغات صورت گرفته، به شکلی متفاوت هم در ظاهر و هم محتوا در حال پیگیری است. این شیوه نامه، در مجموع سبب شده است تا نامزدها و احزاب برای پرهیز از آن چه در این شیوه نامه تخلف به شمار می آید، روش سنجیده تری را برای معرفی و رقابت خود انتخاب کنند. این روش سنجیده در بعد فیزیکی در شکلی منظم تر و هماهنگ با سیمای شهرها و در بعدی روانی با دقت بیشتر در انتخاب شعارها جلوه گر شده است. در این راستا خبرگزاری ایرنا (۸ اسفند) برخی از شعارهای ائتلاف های شرکت کننده در انتخابات را این گونه آورده: “اصلاحات مردمی لازمه حکومت مردمی است” (جبهه مردم سالاری)، “خانه ملت برای ملت” (جبهه ایستادگی ایران اسلامی)، “معنویت و عقلانیت، عدالت و پیشرفت در سایه ولایت” (جبهه متحد اصولگرایان)، “همچون مدرس، در راه مجلس” (ائتلاف کاندیداهای مستقل سراسر کشور)، “عقلانیت، معنویت و عدالت، حول محور ولایت” (جبهه پایداری انقلاب اسلامی)، “’چپ، راست، کارگزار، علیه خدمتگزار” (جبهه توحید و عدالت)، “دانشگاه در خدمت ایران اسلامی” (جبهه دانشگاهیان ایران اسلامی). این خبرگزاری در بررسی خود محورهای این شعارها را در سه مورد ولایت مداری، وفاداری به انقلاب اسلامی و خدمتگزاری به مردم دسته بندی کرده است.
اما در برگشت به مقدمه بحث سوال آن است که ائتلاف ها در انتخاب این شعار چگونه بر ذهنیت مخاطبان اثر می گذارند؟ پاسخ این پرسش به لحاظ نظری در حوزه مطالعات متن کاوی و سخن کاوی قرار می گیرد. در این حوزه اعتقاد بر آن است که متن ها (از جمله شعارها و اعلامیه های انتخاباتی) به عنوان یک کانال ارتباطی خاص زبانی حاوی سلسله فرآیندهای پیچیده، اما به ظاهر ناپیدایی است که بین ارائه دهنده و مخاطب به وقوع می پیوندد. بر این پایه گفته می شود هر متنی در واقع تظاهر صوری تعاملی است که در آن متکلم و مخاطب علی رغم داشتن فاصله مکانی و حتی زمانی، درگیر کنش و واکنش ارتباطی می شوند. عناصر اساسی چنین ارتباطی همانند هر گونه تعامل دیگری ۵ رکن اساسی پیام، فرستنده پیام، گیرنده پیام، کانال ارتباطی و هدف را در خود دارد. بر این مبنا در شرایط تبلیغات انتخاباتی هر ائتلاف (به صورت مجزا) به عنوان فرستنده پیام، پیام مورد نظر خود (با توجه به شرایط جاری) را در از طریق کانال های انتخابی (بیان، گفتار، نوشتار و ..) با هدف تاثیرگذاری بر گروه هدف خویش، ارائه می کند. البته نحوه این تاثیر گذاری بر اساس ذهنیت دریافت کننده پیام، متفاوت است. به بیان ساده تر مخاطب در دریافت پیام بر مبنای نحوه تفکر، بینش و شناخت (در کل ذهنیت) خود یکی از پیام ها را نزدیک تر یافته و به آن گرایش می یابد (البته برخی مخاطبان نیز قبل از دریافت پیام، با توجه به ذهنیت خود به یک ائتلاف گرایش دارند).
به این ترتیب، ذهنیت ها بدون شک مبنای انتخاب ما خواهند بود، اما نکته ظریف و مهم آگاهی و شناخت از این ذهنیت هاست. به بیان دیگر هر فرد به عنوان رای دهنده باید از مبنای انتخاب خود آگاهی درستی داشته و در تلاش پیگیرانه برای کنارزدن پیش فرض ها و برداشت های قبلی نادرست خود، به این مهم اقدام نماید. تنها در این صورت است که می توان ادعا کرد رای دهنده به شکلی مناسب و آگاهانه در فرآیند مشارکت سیاسی شرکت جسته است.
* استادیار علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان (خوراسگان)
**روزنامه نسل فردا– ۱۰ اسفند ۱۳۹۰
